انواع سنگ گچ و سنگ انیدریت طبیعی
گچ یک کانی غیرفلزی است که در طبیعت به صورت سنگ گچ وجود دارد، سنگ گچ با فرمول شیمیاییCaSO4.2H2O (سولفات کلسیم آبدار) شناخته می شود، اصطلاح انگلیسی آن جیپسم و گچ پخته را به انگلیسی Plaster و در زبان فرانسه سنگ گچ Gypse و گچ پخته شده را Plâtre و در زبان آلمان به ترتیب سنگ گچ را Gips و گچ پخته شده را Baugips می نامند.
این کانی از نظر وزنی متشکل از ۷۹/۱ درصد سولفات کلسیم و۲۰/۹ درصد آب می باشد . از نظر حجمی نزدیک به ۵۰ درصد ساختار معدنی آن را آب تشکیل می دهد، این آب کاملا خشک وبه آب تبلور مشهور می باشد . آب تبلور موجود در سنگ گچ تا زمانی که در معرض حرارت بالای ۲۱۲ درجه فارنهایت قرار نگیرد تغییری نمی کند ولی در این درجه حرارت آب تبلور تغییر شکل داده و به بخار تبدیل می شود.
وزن مخصوص گچ برحسب ریزی ودرشتی دانه و همچنین لرزیده و نلرزیده آن متفاوت است و بطور کلی وزن مخصوص گچ از ۸۵/۰ تا ۴/۱۱ تن برمتر مکعب می باشد.
قابلیت حل شدن این سنگ در آب بسیار کم است. ویژگی این سنگ، حل شدن آن در اسید کلریدریک غلیظ است. ولی در اسید سولفوریک حل نمی شود.(از این ویژگی می توان برای تشخیص سنگ گچ استفاده کرد.)
در حالت خلوص کامل سنگ گچ سفید رنگ می باشد ولی معمولا سنگ گچ دارای ناخالصی هایی است به طوری که بیشتر به صورت ترکیب با کربن یا اکسیدهای آهن یافت می شود، این ناخالصی ها سبب می گردند رنگ سنگ گچ خاکستری قهوه ای صورتی و یا حتی تقریبا سیاه به نظر برسد، ناخالصی های مهم دیگر موجود در سنگ گچ عبارتند از: کربنات کلسیم (آهک)، دولومیت، رس و بندرت کوارتز و بیتومین … در صورتی که این ناخالصی ها در طبیعت هم زمان با تشکیل سنگ گچ باشد به آن ها ناخالصی های اولیه می
گویند و ناخالصی هایی که بعدا هنگام استخراج یا بر اثر تشکیل شکست و به علت ترک عوامل طبیعی و شست و شوی مواد به داخل این سنگ ها و… به وجود می آیند، ناخالصی های ثانویه می گویند.
انواع سنگ گچ
ساختمان سنگ های گچ قابل استخراج متفاوتند بطورکلی فرآورده های گچی از سه دسته زیر تشکیل می شود:
۱- گچهای خاکی
این نوع گچ که به نام گچ کلوخی نامیده میشود، مخلوطی از گچ های پودری و خاک رس است. این گچ به رنگ زرد است که بدلیل محتوی اکسید آهن است، در بعضی از نواحی ایران خصوصا خراسان فراوان است. زمینهای گچی این مناطق تقریبا عاری ازهر گونه ترکیبات سنگی میباشد. این گچ دارای ناخالصی هایی مانند شن ریزه خاک رس و غیره است. این گچ به صورت تکه های متوسط و قابل حمل وبه صورت کلوخه هائی از زمین جدا شده و به کوره برده میشود ودر حرارت کم بین ۱۲۰ تا ۱۴۰ درجه می پزد. چنانچه درجه حرارت پختن این گچ زیادتر شود، اصطلاحا گچ میسوزد. این گچ را پس از پختن کوبیده و سرند میکنند. گیرایی این گچ به کندی انجام شده و برای پوشش طاقها و قوسها و همچنین در سفید کاری به صورت دستی به کار میرود. نوع مرغوب این گچ اصطلاحا دارای روغن بوده و نوع نامرغوب آن زبر میباشد که با مشت کردن گچ خشک، این ویژگی ها مشخص می گردد.
۲- سنگهای بلورین گچ
این گچ دارای رنگ شفاف و در مواردی بی رنگ بوده که نوع ترکیبات خام آن دارای مقاومت نیز میباشد. این سنگ گچ همان سولفات کلسیم آبدار است که ازنوع گچ خاکی متمایزمیشود، سنگ گچ ازمعدن استخراج ویاازکوه جدا میشود. این نوع ازگچ نیازبه پختن درکوره وحرارتی بیشتر داردو برای آماده سازی باید آن را آسیاب کرد. این نوع گچ در ساختمان بناها به شکلهای مختلف، نظیر اسکلت سازی، پوشش قوسها و انواع طاقها همچنین سفید کاری بر روی اندودها و در کارهای تزئینی وگچبریها و تهیه فرآورده های امروزی مانند سنگ مصنوعی وتهیه تیغه های گچی وغیره کاربرد فراوان دارد. نوعی ازاین گچ به نام گچ مرمری برای
ساختن سنگ لوح جهت کفپوش ها وبه صورت سنگ ازاره در بناها مورد استفاده قرار میگیرد. خود گیری گچ بسیار تند وسریع انجام میشود که در بیشتر موارد فعل و انفعالات شیمیایی آن تا۱۰ دقیقه انجام میگرددوگچ سخت میشود. به همین سبب این گچ به صورت مخلوط باخاک و به صورت گچ و خاک جهت اندودو پوششهای طاق و قوس به کار می رود. همچنین در اندود روی کار و سفیدکاری، اصطلاحا به صورت ابتدا گچ آماده و سپس گچ کشته مصرف می گردد. مقاومت فشاری این گچ فراوان است و در مواردی تا ۶۰ کیلو گرم بر هر سانتیمتر مربع می رسد.
۳- سنگهای لایه ای و یا ابریشم گچ
این سنگ گچ به نام (متورق) و یا (سر نیزه ای) مشهور است گر چه نوع لایه ای از نوع ابریشمی آن جدا است ولی در کل این دسته جزء خانواده دسته سوم هستند. از این گچ علاوه در استفاده در انواع پوشش ها، در قالب بندیها جهت طاق وتویزه در رسمی بندی ها و مقرنس سازی ها استفاده میشود و علاوه بر استفاده کار های بنائی، بتن مصنوعی (گچی)، در مجسمه سازی و دندان سازی نیز کاربرد فراوان دارد. چنانچه نوع مرغوب اینگونه گچ را مشت کنیم گرد آن کاملا به انگشتان می چسبد تا حدی که اثر آن به سختی پاک می شود . رُخام گچی یا آلاباستر جز این دسته سنگ گچ می باشد که متراکم، چرب مانند، بی‌رنگ یا سفید میباشد که بسیار شبیه سنگ مرمر است با این تفاوت که سنگ مرمر بسیار سخت است و نمی توان آن را تراش داد، در حالی که آلاباستر چنین نیست و به آسانی می توان آن را تراش داد. رخام گچی که زیاد شفاف نیست و فاقد رگه است و ترکیبش از رخام گچی هم برای ساختن لوحه و سنگ قبر استفاده می کنند و به رخام سپید نیز مشهور است.نام آن از نام محل کشف آن در کشور مصر بنام آلاباسترن مشتق شده است. سنگ گچ رشته‌ای با جلای ابریشمی را ساتین اسپار و نوع دارای پولک‌های رخ‌بزرگ بی‌رنگ و شفاف را گچ ورقه ای مطبق یا سلنیت می‌گویند. رخام گچی و ساتین اسپار را برش و صیقل می‌دهند و برای اهداف تزئینی استفاده میکنند اما کاربرد آنها به دلیل سختی کم، محدود است.
