نمک خوراکی
نمک خوراکی (هالیت) یکی از کانی‌هایی است که انسان پیش از دوره‌ی شهرنشینی آن را شناخته و به کار برده است. هر نفر ، سالانه پنج تا هفت کیلوگرم نمک باید مصرف کند. امروزه در 80 ماده از 1400 ماده‌ی شیمیایی پرکاربرد در صنعت، بهره‌گیری از نمک خوراکی ضروری است و از این روست که مقدار نمک مصرفی یک کشور را نشانگر درجه‌ی صنعتی بودن آن می‌دانند. در نمک طعام یون سدیم به قدری زیاد است که باید با شش یون کلر در میان گرفته شود تا از دیگر یون‌های مثبت به دور بماند. این ساختمان باعث میشود که بلور نمک خوراکی در سه جهت عمود بر هم رخ کامل داشته باشد.
تاریخچه
نمک خوراکی (هالیت) یکی از کانی‌هایی است که انسان پیش از دوره‌ی شهرنشینی آن را شناخته و به کار برده است. در ایران شاید نمک از شش هزار سال پیش از میلاد استفاده می‌شد.
نمک از جمله موادی است که در گذشته نقش مهمی در سیاست کشورها داشته و گاهی باعث بروز اعتصابها، شورش‌ها و جنگ‌های فراوان شده است. در سده‌ی نخست میلادی، امپراتور روم برای دسترسی به منابع نمک، بحرالمیت را اشغال کرد. در سده‌ی چهارم میلادی، رومی‌ها بخشی از انگلستان را برای دستیابی به نمک اشغال کردند و پس از بهره‌برداری و کاهش این منابع در اواخر این سده، از این کشور عقب‌نشینی کردند. در دوره‌ی خلیفه‌های عباسی برده‌هایی که برای تهیه‌ی نمک در اطراف بصره به کار واداشته بودند، شورش بزرگی برپا کردند و این شورش چند سال طول کشید. سرخ پوستان امریکایی بارها برای بهره‌گیری از نمک پیرامون چشمه‌های شوره در کالیفرنیا با هم جنگ و ستیز داشته‌اند. در فرانسه خراج نمک موجب ناخشنودی عمومی گردیدکه در شعله‌ورشدن انقلاب فرانسه اثرگذار بود. پس از انقلاب اعلام شد که معادن از آن ملت است. در دوره‌ی استعمار انگلستان در هند، مالیات نمک باعث اعتصابها و زد و خوردهای زیادی شد(معادن مورد نظر اکنون در کشور پاکستان است). در ایران به علت وجود معادن زیاد نمک وقایعی مانند سایر کشورها رخ نداده است. از این نمونه‌ها درمی‌یابیم که درگیری و کشمکش‌هایی که بر سر نمک بین دولت‌ها و ملت‌ها رخ داده، نسبت به دیگر مواد معدنی (غیر از نفت) کم‌سابقه بوده است.
ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی
نمک طعام یکی از کانی‌هایی است که به پژوهش‌های بسیاری درباره‌ی آن انجام شده و ساختمان اتمی و خواص آن به خوبی شناخته شده است. در نمک طعام یون سدیم به قدری زیاد است که باید با شش یون کلر در میان گرفته شود تا از دیگر یون‌های مثبت به دور بماند. هر یون کلر را نیز شش یون سدیم در میان گرفته است. ساختمان حاصل مکعبی است با اتم‌های مشابه در گوشه‌های مکعب و در مرکز هر یک از شش سطح ردیف‌هایی از یون‌های سدیم و کلر به طور متناوب در راستای سه محوربلور وجود دارند.
این ساختمان بلوری باعث میشود که نمک خوراکی در سه جهت عمود بر هم رخ کامل داشته باشد؛ یعنی با وارد کردن ضربه به بلور یون‌های هم نام در کنار هم جای می‌گیرند و نیروی دافعه‌ی اتم‌ها باعث شکستن بلور در سه جهت عمود بر هم میشود. این بلورها اغلب سفید ولی به رنگ‌های دیگری چون خاکستری دارای ناخالصی خاک رس قرمز یا زرد با همراه داشتن مقداری آهن و تیره در صورت داشتن مواد آلی و حتی آبی یا ارغوانی هم دیده میشود. خط اثرش سفید و جلای شیشه‌ای دارد، سختی آن 5/2 و جرم حجمی آن بین 1/2 تا 6/2 گرم بر سانتیمتر مکعب است.
نمک طعام به شدت رطوبت جذب میکند و در محیط‌های مرطوب آب جذب میکند. نخست، حل میشود و سپس بلورهای ریزی از آن تشکیل میگردد. در تجارت و حمل نمک اغلب آن را با ترکیبات ید مخلوط می‌کنند، چرا که ید بسیار رطوبت‌پسند است. نمک خوراکی روی شعله آتش با صدا می‌ترکد. بهترین راه شناسایی آن مزه‌ی مشخص آن است، به همین جهت در خوش‌مزه‌کردن ساختن غذا بسیار به کار می‌رود.
چگونگی پدیدآمدن
از هنگامی که گودال‌های بزرگ زمین به وجود آمد‌ند، مقدار بسیار زیادی از انواع یون‌های مختلف، از جمله یون کلر(- Cl ) و یون سدیم( Na + )، از آتشفشان‌های دریایی و سپس از آتشفشان‌های خشکی همراه آب رودخانه‌ها و چشمه‌های شور، وارد این گودال‌ها شدند که همان اقیانوس‌های امروزی هستند و هر روزه بر مقدار آنها افزوده شد. امروزه به طور میانگین هر لیتر آب دریا نزدیک 35 گرم انواع یون‌ها را در خود دارد که از این مقدار نزدیک 27 گرم مربوط به نمک خوراکی است. این مقدار در جاهای مختلف با توجه به میزان تبخیر و بارندگی و عوامل دیگری، کم یا زیاد میشود. برای مثال، آب خلیج فارس یکی از شورترین آب های آزاد جهان است.
آب‌های اعماق دریاها نمی‌توانند مقدار زیادی نمک در خود نگه دارند، زیرا از نمک‌ها به همراه دیگر نهشته‌ها، رسوب میکند. راه دیگر، رسوب نمک در دریا زمانی رخ می‌دهدکه بخشی از دریا از دریای آزاد جدا می‌ماند و تبخیر آب موجب انباشت نمک شده و در نتیجه نمک به صورت لایه‌های ضخیم رسوب میکند. این پدیده را می‌توان در خلیج قره‌بغاز در کناره‌ی شرقی دریای خزر به خوبی مشاهده کرد. در این خلیج علاوه بر نمک رسوبات تبخیری دیگری چون سولفات سدیم که بزرگترین منبع شناخته شده‌ی این ماده‌ی معدنی در جهان است، ته‌نشین میشود.
در گذشته فرایند ته‌نشینی نمک در مناطق مختلف زمین بارها رخ داده و باعث تشکیل لایه‌های ضخیم نمک در بین دیگر لایه‌های رسوبی شده است. در دریاچه‌ها هم پس از مدتی درجه‌ی شوری بالا می‌رود و با گذشت زمان میزاننمک آنها به اندازه‌ای می‌رسد که با تبخیر آب، نمک رسوب میکند. امروزه در دریاچه‌ی ارومیه و دریاچه‌ی مهارلو نزدیک شیراز، بدین صورت نمک ته‌نشین میشود. در گذشته نیز رسوب‌های نمکی فراوانی از این گونه دریاچه‌ها و محیط‌های برجای مانده است. برای مثال، در ایران با شکل‌گرفتن ارتفاعات در محیط‌های بسته‌ی ایران مرکزی، رسوب‌های تبخیری ازجمله نمک همراه با رس و مارن، ته‌نشین شده است که امروزه هم این ته‌نشینی ادامه دارد. این سرزمین‌ها را امروزه کویر می‌نامیم، مانند کویر بزرگ نمک، کویر بجستان و کویر دامغان.
